تاریخ بیداری ایرانیانتاریخ بیداری ایرانیان، کتابی در تاریخ مشروطیت ، تألیف ناظم الاسلام کرمانی است. فهرست مندرجات۲ - مولف ۲.۱ - تحصیلات ۲.۲ - لقب ناظم الاسلام ۲.۳ - درگذشت ۳ - انگیزه تالیف ۴ - آغاز تالیف ۴.۱ - نشر در روزنامه ۴.۲ - چاپ هفتگی ۴.۳ - نشر مقدمه ۵ - چاپ کتاب ۶ - مطالب ۶.۱ - مقدمه ۶.۲ - مجلد اول ۶.۳ - مجلد دوم ۶.۳.۱ - شیوه مطالب ۶.۳.۲ - تغییر لحن مولف ۶.۳.۳ - خودداری از نوشتن ۶.۴ - جلد آخر ۷ - نثر روان ۸ - برتری کتاب ۹ - دیدگاه مورخین ۹.۱ - نقد ملکزاده ۹.۲ - پاسخ ۱۰ - سنگر تاریخ نویسی ۱۱ - اثر دیگر ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - اهمیتاین کتاب از منابع مهم مورخان تاریخ مشروطیت بوده است. ۲ - مولفمؤلف کتاب، میرزامحمد ملقب به ناظم الاسلام، در ۱۲۸۰ در کرمان به دنیا آمد. ۲.۱ - تحصیلاتپس از تحصیلات مقدماتی، به شوق تحصیل حکمت الاهی در ۱۳۰۹ عازم تهران شد و از محضر کسانی چون سیدشهاب الدین شیرازی، حاج میرزاحسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم آبادی بهره مند گردید. ۲.۲ - لقب ناظم الاسلامپس از تأسیس «مدرسه اسلام» به ریاست سیدمحمدصادق طباطبایی، تعلیم برخی از دروس و نظامت مدرسه به عهده ناظم الاسلام گذاشته شد؛ ازینرو ریاست مدرسه، وی را به ناظم الاسلام ملقب کرد و فرمان آن را میرزاعلی اصغرخان اتابک، صدراعظم وقت، صادر کرد. ۲.۳ - درگذشتپس از استقرار مشروطیت، ناظم الاسلام به سبب کهولت و گرفتاری‌های خانوادگی به کرمان رفت (ح ۱۳۳۰) و به شغل قضا در دادگستری (محکمه استیناف) پرداخت. وی در ۱۳۳۷ بر اثر انفلوانزا درگذشت. [۱]
مقدمه هاشمی کرمانی، ص بیست وهفت ـ سی وچهار، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۳ - انگیزه تالیفناظم الاسلام سبب تألیف تاریخ بیداری ایرانیان را عاری بودن کتب تاریخی ایران از جنبه‌های عبرت آموز برای آیندگان ذکر کرده و نوشته است که پیوسته در این اندیشه بوده که به سبک مورخان اروپایی کتابی در تاریخ ایران بنگارد و نکات تاریخی را در آن مندرج سازد. [۲]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، مقدمه، ص ۷ـ ۸، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۴ - آغاز تالیفوی از دوم ذیحجه ۱۳۲۲ دیده‌ها و شنیده‌های خود را در باره انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان ثبت کرد و چون به محافل آزادی خواهان آن زمان ــ که به دفاع از مشروطه تشکیل می‌شد ــ راه داشت، توانست گفتگو‌های آنان را یادداشت کند؛ او نظر خود را نیز اغلب به آن‌ها می‌افزود. [۳]
مقدمه سعیدی سیرجانی، ص بیست ویک، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۴.۱ - نشر در روزنامهوی ابتدا قسمتی از یادداشت‌هایش را به صورت پاورقی در روزنامه کوکب دُرّی ــ که خود مدیر و ناشرش بود ــ منتشر کرد. ۴.۲ - چاپ هفتگیظاهراً توجه مردم به این پاورقی‌ها، ناظم الاسلام را به فکر چاپ و نشر جزوه‌های مستقلی با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» انداخت. بدین ترتیب چاپ اول این اثر به صورت جزوات هفتگی به قطع خشتی و به خط نسخ و حواشی و پاورقی به خط نستعلیق با چاپ سنگی و نقاشی صورت اشخاص و با کیفیتی تقریباً مناسب در پنجاه وپنج جزوه شانزده صفحه‌ای منتشر شد. ۴.۳ - نشر مقدمهناظم الاسلام وقایع پیش از ذیحجه ۱۳۲۲ را نیز در هفده جزوه با عنوان «مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان» منتشر کرد و در این جزوه‌ها گزارش گونه‌ای از مهمترین وقایع دوره پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نوشت. [۴]
مقدمه سعیدی سیرجانی، ص بیست ویک ـ بیست ودو، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۵]
محمد مشیری، «(در باره) تاریخ بیداری ایرانیان»، ج۱، ص۳۰۹، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷).
۵ - چاپ کتابدر ۱۳۲۸ـ۱۳۳۰ برای اولین بار میرزاحسن طهرانی این یادداشت‌ها را به خط شمس الکُتّاب چاپ سنگی کرد. در ۱۳۲۴ـ۱۳۳۲ش سیدمحمد هاشمی کرمانی این کتاب را به انضمام شرح حالی نسبتاً کامل از مؤلف و مقدمه‌ای در باره کتاب، در قطع وزیری و با حروف سربی و جلد ممتاز منتشر کرد. [۶]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۰۴۷، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
[۷]
محمد مشیری، «(در باره) تاریخ بیداری ایرانیان»، ج۱، ص۳۱۰، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷).
چاپ سوم در ۱۳۴۶ش، و بنابر سرلوحه کتاب، ظاهراً به یادگار جشن‌های تاجگذاری، [۸]
محمد مشیری، «(در باره) تاریخ بیداری ایرانیان»، ج۱، ص۳۱۰، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷).
در سه مجلد و به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شد.
چاپ چهارم و پنجم نیز بترتیب در ۱۳۶۲ ش و ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ ش در دو مجلد نشر یافت. ۶ - مطالبمجلد اول تاریخ بیداری ایرانیان مشتمل است بر مقدمه، جلد اول، دوم و سوم و حاوی زندگینامه گروهی از رجال معاصر مؤلف و وقایع دوره ناصری و مظفری. این مجلد رویداد‌هایی از ذیحجه ۱۳۲۲ تا رمضان ۱۳۲۴ را شامل می‌شود. ۶.۱ - مقدمهمباحث مقدمه در شرح حال آزادی خواهانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزارضا کرمانی ، روحانیانی چون سیدمحمد طباطبایی ، و دولتمردان ترقی خواهی چون میرزاحسین خان سپهسالار و امیرکبیر است. ناظم الاسلام نقطه شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته است. [۹]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۶۶، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
وی همچنین حالات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را شرح داده و آنان را پادشاهانی دمدمی مزاج و ساده لوح معرفی کرده است. [۱۰]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۲۷، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۱]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۳۱، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
ناظم الاسلام در مقدمه، شرح مبسوطی بر امتیازنامه رژی نگاشته و به دعوای میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته است و نامه‌ها و تلگرام‌های متعددی را که میان طرفین ردوبدل شده، آورده است. [۱۲]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۹ـ۶۰، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۶.۲ - مجلد اولمضامین سه جلد نخست این کتاب مشتمل است بر: مباحث مطرح شده در انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، ذکر تاریخچه‌ای از وضع ارامنه و رواج شایعه تکفیر مظفرالدین شاه از سوی سیدعبداللّه بهبهانی به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویداد‌هایی در باره مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه که با ذکر اسامی روزنامه‌ها و مدارس موجود در دوره مظفری به پایان می‌رسد. در این مجلد، ناظم الاسلام کوشیده تا وقایع را روزبروز بنویسد، به طوری که مطالب جلد سوم ثبت روزبروز وقایع از هجدهم جمادی الاولی ۱۳۲۴ تا اول رمضان ۱۳۲۴ است. ۶.۳ - مجلد دوممجلد دوم حاوی جلد‌های چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات است و وقایع شوال ۱۳۲۴ تا رجب ۱۳۲۷ را دربردارد. یکی از مطالب مهم کتاب تاریخ بیداری ایرانیان، بخش پایانی یادداشت‌های مؤلف است که سعیدی سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است. سیرجانی این بخش را منبعی مستند و مطمئن برای محققان می‌داند. [۱۳]
مقدمه سعیدی سیرجانی، ص سی وهفت، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۶.۳.۱ - شیوه مطالبدر این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر ۱۳۲۵ ادامه یافته، ولی از این تاریخ تا سوم جمادی الاولی ۱۳۲۶ در ثبت وقایع وقفه افتاده است. ظاهراً مؤلف تا وقایع بیستم صفر ۱۳۲۵ را برای چاپ آماده کرده بوده که با علنی شدن مخالفت محمدعلی شاه با مجلس و رویارویی شاه و ملت، موقع را برای نشر بقیه جزوه‌ها مقتضی ندانسته و از تنظیم بقیه مطالب خودداری کرده و این سکوت تا جمادی الاولی ۱۳۲۶ ادامه داشته است. [۱۴]
مقدمه سعیدی سیرجانی، ص هفتادویک، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
سیرجانی در یادداشت مقدمه چاپ چهارم اشاره کرده که مجموعه‌ای از یادداشت‌های این دوره را هاشمی کرمانی در اختیار وی قرار داده که تعدادی از آن‌ها را در متن گنجانده و بقیه را در آینده با عنوان «متمم تاریخ بیداری» منتشر خواهد کرد. [۱۵]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، صسیزده، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۶.۳.۲ - تغییر لحن مولفناظم الاسلام از چهارم جمادی الاولی ۱۳۲۶ به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، ولی این بار به سبب پیش آمدن اوضاع ویژه‌ای پس از به توپ بستن مجلس که از آن به «یوم التوپ» یاد می‌کند، [۱۶]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۷۱، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
و تعطیلی مشروطه، لحن خود را تغییر داد و جانب احتیاط را در پیش گرفت.
یادداشت‌های این دوره غالباً با عباراتی که حاکی از ترس است، نوشته شده است. ۶.۳.۳ - خودداری از نوشتنوی گاهی نیز از نوشتن وقایع خودداری کرده [۱۷]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۰۲، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۸]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۱۹، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
و حتی به سران مشروطه تاخته و ملک المتکلمین (حاج میرزانصراللّه) و سیدجمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانه دخل خود کرده‌اند. [۱۹]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۰۶، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
وی در موارد بسیاری از جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است. [۲۰]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۶۳، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۱]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۶۸، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۲]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۷۱، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۳]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۳۶۳، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۴]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۸۸، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۶.۴ - جلد آخرآخرین جلد تاریخ بیداری ایرانیان با شرح وقایع سیزدهم رجب ۱۳۲۷ به پایان می‌رسد، ولی مطلب ناتمام مانده است ظاهراً مطلب بقیه داشته اما از ادامه یادداشت‌های ناظم الاسلام چیزی باقی نمانده است، جز یک صفحه که حاوی وقایع دوازدهم تا چهاردهم رمضان ۱۳۲۹ است. [۲۵]
مقدمه سعیدی سیرجانی، ص شصت ونه، محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۷ - نثر رواننثر تاریخ بیداری ایرانیان ساده و روان است، اما مؤلف در مواردی متعدد از کلمات فرنگی استفاده کرده و آن‌ها را به صورت‌های مختلف در متن ضبط کرده است. [۲۶]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۰۵، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۷]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۸۶، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۸]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۳۸۳، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۸ - برتری کتابادوارد براون، مؤلف تاریخ ادبی ایران، کتاب را از نظر سبک و جمله بندی و استناد، بر تاریخ‌های عمومی و پر از لفظ قلم افرادی چون رضاقلی خان هدایت و لسان الملک (میرزامحمدتقی خان سپهر) برتر دانسته است. [۲۹]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبیات ایران: از صفویه تا عصر حاضر، ج۴، ص۳۶۱، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش.
۹ - دیدگاه مورخیناز تاریخ بیداری ایرانیان، بسیاری از مورخان تاریخ مشروطیت استفاده کرده‌اند، از جمله کسروی در کتاب تاریخ مشروطه، اما دیدگاه مورخان نسبت به آن متفاوت است. ۹.۱ - نقد ملکزادهمهدی ملکزاده، مؤلف تاریخ مشروطیت ایران، معتقد است که گرچه تاریخ بیداری ایرانیان دارای مطالب سودمندی است و نویسنده به بعضی از حوادثی که در آن زمان رخ داده، علاقه مند بوده یا اطلاع بیشتری از آن‌ها داشته است، ولی چون ناظم الاسلام قسمت اعظم کتاب را به شرح محافل سرّی اختصاص داده و اقدام وی و یارانش نیز در این محافل در پیدایش مشروطیت ثمری نداشته است، می توان نتیجه گرفت که این کتاب برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوشامد کسانی که در آن زمان می‌زیسته‌اند، تألیف شده است. ۹.۲ - پاسخوی همچنین معتقد است که ناظم الاسلام مطالب دور از حقیقت را جعل کرده و موجب لکه دار شدن تاریخ شده است، [۳۰]
مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۹۸، تهران ۱۳۷۱ش.
اما باستانی پاریزی مطالب کتاب را صددرصد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعترافات ناظم الاسلام در احوال خصوصی خود و ترسی که پس از به توپ بستن مجلس بر او عارض شده بوده، حاکی از صدق و صحت بقیه مطالب است. [۳۱]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، «نامه‌ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان»، ج۱، ص۱۷۰، سخن، دوره ۲۱، ش ۲ (شهریور ۱۳۵۰).
۱۰ - سنگر تاریخ نویسیناظم الاسلام برای خود رسالتی بزرگ قایل بوده و آن حفظ سنگر تاریخ نویسی مشروطه بوده است، ازینرو اعتراف می‌کند که در یوم التوپ به سبب ترس از کشته شدن از حضور در صحنه منازعه خودداری کرده است تا فرصت نگارش این تاریخ را داشته باشد. [۳۲]
محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۵۷، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش.
۱۱ - اثر دیگرعلاوه بر تاریخ بیداری ایرانیان، اثر دیگری نیز از ناظم الاسلام با عنوان التحفه المهدیه معروف به علائم الظهور به جا مانده و چندین بار به چاپ رسیده است. [۳۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۴۷۵.
[۳۴]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۳، ستون ۳۵۵۳، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
۱۲ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) محمدابراهیم باستانی پاریزی، «نامه‌ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان»، سخن، دوره ۲۱، ش ۲ (شهریور ۱۳۵۰). (۳) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبیات ایران: از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش. (۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش. (۵) محمد مشیری، «(در باره) تاریخ بیداری ایرانیان»، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۳، ش ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷). (۶) مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش. (۷) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش؛ ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ بیداری ایرانیان»، شماره۳۰۸۲. |